Voor een ongeïnformeerde westerling klinkt Ayurveda wellicht als een trend die zomaar kan overwaaien. Maar wat is Ayurveda eigenlijk en waar komt het vandaan? Ayurveda is ontstaan in India en Sri Lanka uit de Veda’s, de heilige boeken van het hindoeïsme. Het woord Ayurveda is Sanskriet voor ‘kennis van het leven’.(552) De meeste bronnen schrijven dat de stroming is ontstaan in de periode 2000 tot 1000 voor Christus. Sommige aanhangers beweren zelfs dat Ayurveda al meer dan 5000 jaar bestaat en daarmee het oudste geneeskundige systeem ter wereld is.(553) Ayurveda is een zogenaamde holistische methode die het lichaam in zijn geheel wil bekijken en de grondoorzaak van klachten analyseren in plaats van alleen de symptomen. Ze beschouwt het lichaam als de tempel waarin de ziel woont en voor die tempel dien je goed te zorgen. Ayurveda focust met name op balans en disbalans in het lichaam. Volgens Ayurveda heeft ieder mens een optimale energieverdeling, de prakriti. Een perfecte prakriti ontstaat wanneer de drie levensenergieën Kapha, Pitta en Vata in evenwicht zijn (zie kader).
Een prakriti is voor ieder mens uniek. Ze wordt bij de geboorte bepaald en blijft iemands hele leven constant. Bij de meeste mensen overheersen een of twee levensenergieën. De Ayurvedische leer is ervan overtuigd dat deze energieën niet alleen iemands lichaamsbouw, denkstijl en emoties bepalen, maar ook de (op)bouw van het spijsverteringskanaal en de aanleg voor bepaalde ziekten.(554) Prakriti kan verstoord worden door zaken als stress, ongezonde voeding en (grote) veranderingen in iemands leven. Vanuit die gedachte speelt gezonder eten, dat past bij jouw levensenergie, een enorme rol in het welzijn van mensen.
Een verstoorde energiebalans wordt vikruti genoemd. Hoe groter het verschil tussen
vikruti en prakriti, hoe meer disbalans er in het lichaam aanwezig is.(555) Onderzoek wijst uit dat de verschillende levensenergieën elk hun eigen aanleg hebben voor het ontwikkelen van bepaalde ziekten. In 2013 toont een groep wetenschappers bijvoorbeeld aan dat mensen met een Vata vikruti de grootste kans hebben op het ontwikkelen van de
ziekte van Parkinson.556 Een interessante vraag is welke rol leefstijl en voeding kunnen
spelen in de preventieve sfeer en hoe dit mensen kan helpen en stimuleren een voedingspatroon
te vinden dat bij hen past.

Voeding vormt het fundament van Ayurveda. Goede voeding zorgt namelijk voor onderhoud en reiniging van het lichaam, onze tempel. Essentieel is een goed functionerende spijsvertering met een goede opname van voedsel en een regelmatige afvoer van afvalstoffen. Voedsel dat niet goed verteerd wordt, hoopt zich op en kan op termijn zorgen voor fysieke en mentale problemen. De voedingsprincipes van Ayurveda zijn gebaseerd op het fundamentele geloof dat alles op de wereld is opgebouwd uit vijf natuurelementen: aarde, water, vuur, lucht en (lege) ruimte.558 Deze vijf elementen komen samen in de drie levensenergieën Kapha, Pitta en Vata.559 Ook voeding bestaat volgens Ayurveda uit de vijf elementen. Daarom is het van belang een afwisselend dieet te volgen waarin ieder element voldoende aan bod komt. In het algemeen kan Ayurvedische voeding omschreven worden als vitamine- en mineraalrijk, en laag in snelle koolhydraten, eiwitten en ongezonde vetten. Een typisch Ayurvedische maaltijd is kleurrijk, bevat weinig kunstmatige zoetstoffen en bevordert een goede spijsvertering. Waaruit bestaat zo’n maaltijd dan? Denk aan granen, vruchten, groenten, zaden, bonen, wortelgroenten. Ook kruiden spelen een belangrijke rol. Zo worden kurkuma, koriander, gember, komijn, anijs, kardemom en saffraan veelvuldig gebruikt. Er bestaat vanuit Ayurveda een geloof in de geneeskrachtige werking van deze kruiden. Zo wordt van het kruid kurkuma gezegd dat dit kan helpen om reumatische artritis te voorkomen.560 Van het veelvuldig nuttigen van gember wordt beweerd dat het een preventieve werking heeft op het ontwikkelen van ziekten.561 Een Ayurvedische maaltijd is opgebouwd uit een mix van de zes smaken: zoet, zuur, zout, scherp, bitter en wrang. Dit om alle weefsels van de juiste bouwstoffen te kunnen voorzien.562 Er wordt ook beschreven wat niet genuttigd mag worden. Sommige voedingsmiddelen worden bijvoorbeeld afgeraden omdat ze moeilijk(er) verteerbaar zijn, zoals (te veel) vlees, vis en eieren. Ook alcohol en koffi e passen niet in een Ayurvedisch dieet. Ayurveda beschrijft ook wanneer en op welke manier je voedsel het beste kunt nuttigen. Het devies is: alleen eten wanneer je honger hebt en niet omdat er iets lekkers op tafel komt of omdat het zo gezellig is. Andere tips zijn eten met aandacht, rustig kauwen, niet te snel eten en zorgen dat eten en drinken op dezelfde temperatuur zijn.563 Tevens wordt aangeraden om een derde van de maag met voedsel te vullen, een derde met vocht en een derde leeg te laten. Dat klinkt als een strikt dieet. Maar waarom zou je dat dan doen? Een Ayurvedisch dieet zou kunnen helpen bij het oplossen van klachten zoals constipatie, darmklachten en overgewicht. Daarbij lijkt de zogenaamde calorierestrictie-methode te kunnen bijdragen aan een gezonder en langer leven.564 Naast algemene richtlijnen geeft Ayurveda ook specifi eke richtlijnen voor elk van de drie levensenergieën. Zo richt een dieet voor Kapha-types zich op weinig zoetigheid en op warm, licht en droog voedsel. Kapha-types zijn gevormd door de elementen aarde en water en zoete spijzen zijn te zwaar (te aards) voor hen. Voor de nodige balans wordt Kapha’s geadviseerd om lichte en droge voeding te eten, zoals peulvruchten en granen, en om deze voldoende te kruiden. Voor Pitta-types is het advies om de vuurkracht die ze in zich hebben te temmen, en te stoppen of minderen met rood vlees, alcohol, cafeïne en scherpe specerijen. Bij hen wordt de nadruk gelegd op verse vruchten en groenten en
koele drankjes. Voordelen voor Vata’s zijn met name te vinden in warme gerechten en
zo min mogelijk rauw voedsel. Vata-types zijn gevormd door de elementen lucht en
ruimte, en voedsel met veel lucht erin, zoals rauw voedsel, kan bij hen gasvorming en
darmklachten veroorzaken. Passender zijn soepen en warme drankjes.
Alle bovengenoemde richtlijnen worden binnen Ayurveda gecombineerd met persoonlijke,
specifi eke adviezen. Een Ayurvedisch arts kijkt altijd naar iemands individuele,
unieke constitutie en naar de eventuele klachten en past het dieet hierop aan. Kampt
iemand bijvoorbeeld met overgewicht en heeft diegene vaak dorst, dan zal er hoogstwaarschijnlijk
een Ayurvedisch dieet worden opgesteld dat licht verteerbaar is en zoutarm.
Het gaat hier niet om extremen waarin radicaal ingrediënten uit het eetpatroon
worden geschrapt, maar wel om de erkenning dat het ideale dieet persoonsafhankelijk
is en dat er ruimte is om te variëren met voedselkwaliteiten zoals: zwaar, licht, droog,
vettig, heet en koud. Dat is toch interessant in een tijd waarin we ons meer en meer realiseren
dat er naast ‘personalized medicine’ ook meer behoefte is aan ‘personalized
nutrition’! De westerse geneeswijze heeft de levensverwachting van mensen enorm verhoogd
en daarmee zijn nut bewezen. De Ayurvedische geneeskunst richt zich juist meer
op het verhogen van de kwaliteit van leven en complementeert daarmee de westerse
geneeswijze. Het is niet voor niets dat een Ayurvedisch arts niet als eerste vraagt naar de
ziekte van de patiënt, maar naar wie hij is als persoon.565
Hoewel Ayurveda al eeuwenoud is, heeft ze pas sinds enkele decennia voet aan de grond
gekregen in het Westen. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw weet de van
oorsprong Indiase ondernemer Maharishi Mahesh Yogi een gigantisch imperium op te
zetten rondom Ayurveda en meditatie. Zijn succes wordt aangejaagd door onder anderen
The Beatles en The Beach Boys, die ambassadeurs zijn van de methode.566 Ook
Deepak Chopra, leerling van Maharishi, verwerft in deze jaren internationale bekendheid.
Zijn boeken Balans in je leven en Quantumgenezing maken Ayurveda toegankelijk voor
het grote publiek. Tegelijk hebben spirituele boegbeelden als de Beatles aan het eind
van de jaren zestig Ayurveda wel een imago bezorgd dat wat zweveriger is dan een
aantal van de praktische lessen die er ook onder zitten.
Met de slogan ‘Health for All’ zet de WHO in 1978 een stap naar de erkenning van zowel
traditionele als alternatieve geneeswijzen voor ontwikkelde en ontwikkelende landen.567
Ayurveda wordt sinds 1987 door de World Health Organization (WHO) beschouwd als
offi ciële geneeswijze. De WHO signaleert dat Ayurveda vaak oplossingen biedt waar de
westerse geneeskunst geen antwoord op heeft, zoals het voorkomen of verminderen van
chronische aandoeningen door veranderingen in het dagelijks leven.568 Hiermee lijkt
Ayurveda een aanvulling op de reguliere zorg. Een signifi cant deel van de Ayurvedische
methoden is wetenschappelijk onderbouwd. Tegenwoordig worden veel Ayurvedische
geneesmiddelen fabrieksmatig gefabriceerd, vaak onder Good Manufacturing Practice
(GMP-norm).
Ook in Nederland neemt de belangstelling voor Ayurveda toe. In 2007 is de ANVAG opgericht:
de Algemene Nederlandse Vereniging voor Ayurvedische Geneeskunde. Deze
beroepsvereniging behartigt de belangen van (Ayurvedisch) geschoolde artsen en therapeuten. Ook streeft ze naar verspreiding en bewaking van het gedachtegoed van Ayurveda
als (natuur)geneeskundig systeem voor een holistische levensstijl en levensvisie.569