Visgrenzen verleggen door baanbrekende technologie
Prelude
In de afgelopen eeuwen is veel Nederlandse kinderen in de geschiedenisles geleerd dat het haring kaken is uitgevonden door Willem Beukelszoon. Ook ik leerde op school dat we er trots op kunnen zijn dat deze Nederlander rond het jaar 1400 in het Zeeuws-Vlaamse stadje Biervliet deze belangrijke ontdekking heeft gedaan. Vanaf dat moment wordt het mogelijk om haring veel beter, langer en smakelijker te bewaren. Daardoor kan verder uit de kust op haring worden gevist, en kan hij over grotere afstanden worden vervoerd en verhandeld. In Biervliet staat dan ook een standbeeld van Beukelszoon. Is dat terecht?
Onderzoekers van het Centrum voor Maritieme Archeologie van het Deens Nationaal Museum dachten daar anders over. Zij vroegen zich af hoe ze konden bewijzen dat Denen al veel eerder haring kaakten dan die Beukelszoon. Het antwoord is even ingenieus als eenvoudig: graven en tellen! Bij haring kaken verwijder je namelijk de graten van de achterkant van de kop. Het laat dus sporen na. Om precies te zijn: je moet op zoek naar een plek waar je wel de verwijderde graten van de achterkant van de kop vindt, maar niet de rest van de haring – omdat die gekaakt is verkocht. Zo gezegd, zo gedaan – en bewezen. En wel bij de opgraving van de resten van een vissersdorp uit de twaalfde eeuw bij Selsø-Vestby, aan de Roskilde Fjord in Denemarken.
Het verhaal van de uitvinding van het haring kaken in Nederland is daarmee veranderd in een verzinsel. Is er dan toch nog een mooi verhaal te vertellen? Jawel! Het echte verhaal is hoe deze verwerkingstechniek aan boord kon worden benut om een hele industrie te veranderen. En hoe daarmee zelfs een belangrijk fundament werd gelegd voor de handelsdriehoek met de Oostzee en Spanje/Portugal en daarmee voor de latere Gouden Eeuw en de internationale handel van de VOC en de WIC. Het is dus nog steeds de moeite waard om er op school over te leren. Want het haring kaken mag dan door de Nederlanders zijn gekopieerd, de grote innovatie was vervolgens dat door hen werd uitgevonden dat je dat kaken ook aan boord van het vissersschip kunt doen waardoor je heel nieuwe, verder gelegen visgronden kunt ontsluiten.
Bij het haring kaken verwijder je een deel van de ingewanden voor het pekelen en de graten achter de kop. Voor de kenners: vooral het cleithrum, urohyale en coracoideum. Je laat de alvleesklier zitten, evenals een klein zakje in de maag dat enzymen bevat voor de voedselvertering. De haring blijft hierdoor ongeveer een jaar houdbaar – een ware revolutie in een tijd zonder koelkasten – en is daarnaast veel smakelijker.
Met de techniek van het haring kaken kan haring aan boord worden bewerkt en bewaard, en kun je dus ook verder weg vissen. Voor de Scandinaviërs die tot dan toe de vangst en handel hadden gedomineerd was de afstand nooit een probleem geweest. De haring zwemt daar elk jaar langs de kust en die kun je bijna uit zee scheppen. Dat vraagt geen dure schepen en kan door iedereen worden gedaan vanaf het strand. Dat gebeurt in kleine open bootjes waarbij soms wordt samengewerkt door vijf tot acht man op basis van een kortlopende vennootschap. Voor de Nederlanders is de afstand wel een vraagstuk. Zij hebben een probleem op te lossen en het is dus niet verwonderlijk dat juist zij deze toepassing van het haring kaken aan boord ontdekken en benutten. Zo wordt het mogelijk voor Nederlanders om vissersvloten uit te rusten die uitvaren naar de Doggersbank. De haringvangst hier is goed voor de voedselvoorziening in Nederland, blijkt uit het aandeel haring in de archeologische visresten uit die tijd: het stijgt met tientallen procenten. Al gauw worden Nederlanders zelfs exporteur van haring. Ze brengen de haring terug naar de Oostzee, maar wel in tonnetjes nadat hij is gekaakt en gezouten. Dat ze uiteindelijk vanwege de grotere schaal en de lagere kosten kunnen concurreren met de Oostzeeharing, past helemaal in het beeld van disruptieve technologie die voorgangers vervangt.
Visie en positionering
• Goedkoop, voedzaam en houdbaar volksvoedsel
• Toonaangevend zijn met goedkope, voedzame en houdbare haring
• Voorbeeld en ervaring van Scandinavi-
sche haringkakers
• Techniek van haring kaken en inzouten maakt het mogelijk uit de kust te vissen op de noordelijke Noordzee voor de Shetlandeilanden bij de Doggersbank
Waarheen gaan wij?
Wat zijn de te bieden voordelen?
• Goedkoop door opschaling
• Voedzaam van nature
• Houdbaar door techniek
Deze zijn identiek aan kernwaarden
• Techniek voor conservering door kaken en zouten aan boord
• Opschalen van proces en vloot
• Internationale verkoop & distributie
• Waarmaken van ‘Hollandsche Nieuwe’ als kwaliteitsmerk
• Strenge regels voor het vissen en de behandeling van haring aan boord en aan wal
Het businessmodel
• Een voedzame en gezonde maaltijd
• Houdbaar voedsel voor het hele jaar
• Vertrouwen op constante kwaliteit
• Betaalbare en goedkope maaltijd
• Makkelijk te eten (een staart als bestek) en klaar te maken (rauw)
• Constante kwaliteit van ‘Hollandsche Nieuwe’ als beschermd merk
• Vanuit het niets groei naar marktleiderschap in de 16e eeuw
• Twee clusters: Noorderkwartier en Zuiderkwartier
• Bedreiging en aantasting positie door oorlogen en kapingen
• Eind 14e eeuw een gat in de markt door zeeroverij op de handelsroutes tussen Zweden en Hanzesteden
• Internationale concurrentie van Denemarken, Zweden, Noorwegen en later Engeland
• Nederlanders en bewoners van de Oostzeelanden (door Noorderkwartier) en het Europese achterland (door Zuiderkwartier)
• Haring is door conservering een enorm
rijke basis voor goedkoop, voedzaam en
houdbaar volksvoedsel
• Scheepsvloot met 3000 koppen in 1470, 7000 koppen in 1560 en 11.000 in 1609
• Bewaking tegen oorlog en kapers door konvooiering gefinancierd uit lastgeld
• Professionalisering, schaalvergroting en werkverdeling tot drijvende fabrieken in een industriële vloot
• Cluster van toeleveranciers en kennis rond visserij, scheepsbouw, scheepsvaart, handel en financiering
• Import, opslag en raffinage van zout
• Inbedding in wetgeving, subsidiestromen en overheidsbeleid
• Sterke gezamenlijke organisatie met gezamenlijk merk via College van de Grote Visserij
• Distributie uit het Noorderkwartier naar de Oostzeelanden via de Sont
• Distributie uit het Zuiderkwartier naar het binnenland, steden in Duitsland en Europese havens via Noordzee en rivieren
• Operationele verkoop en verspreiding naar consumenten via lokale handelaren en verkopers
• Start voor bredere handelsdriehoek met de Oostzee en Spanje/Portugal
• Basis voor internationaal handelscluster in Nederland
Waarde
• Tot de 15e eeuw wordt er vooral zoetwatervis gegeten in Nederland, omdat de haring te ver uit de kust zwemt. Vanaf de 16e eeuw wordt haring in alle bevolkingslagen veel en trouw gegeten
• Goede verdiensten in loondienst
• Toenemende werving nodig van bemanning buiten kustplaatsen
• Uitdaging werk te vinden voor bemanning in de 6 maanden die buiten de haringvaart vallen
• Volksvoedsel voor groeiende Nederlandse bevolking
• Werkgelegenheid aan boord en (twee keer zo veel) aan land
• Hoeksteen voor de handelsdriehoek Oostzeegebied-Nederland-Spanje/Portugal
• Fundament voor het latere technisch-economisch handelscluster met VOC en WIC
Willem Beukelszoon heeft het haring kaken niet uitgevonden. Maar de impact die de Nederlandse haringvisserij vanaf de veertiende eeuw had, is een standbeeld waard. Kunnen we er ook wat van leren voor de eenentwintigste eeuw?
• Benut wat je concurrent doet en heeft bedacht en doe het dan anders en beter. Om te kunnen leren en kopiëren van iemand anders moet het ‘not-invented-here’-syndroom worden losgelaten. Uitvinden is mooi, maar de echte impact van het haring kaken zat in de toepassing een paar eeuwen later aan boord van Nederlandse schepen. Het blijft dus leerzaam om te onderzoeken wie nog meer worstelt met jouw probleem en wat de oplossingen die daar worden bedacht voor jou kunnen betekenen.
• Besef hoe technologie bestaande schaarste kan veranderen in overvloed. Met de langere houdbaarheid die het haring kaken opleverde, was reisafstand en langdurig vervoer ineens geen beperking meer. Denk dus diep na over welke impliciete beperkingen in de mores en werkwijze in jouw markt kunnen worden opgelost met technologie. Zijn er nieuwe visgronden te ontsluiten waar je voorheen niet eens over durfde te dromen?
• Verdeel taken, stroomlijn processen en schaal ze op. Waar de productinnovatie van het haring kaken vooral slim is gekopieerd, is de procesinnovatie die daarna ontstaat wel nieuw en disruptief. De voormalige ambachtelijke vissers die alles zelf deden, werden vervangen door drijvende visfabrieken, met meevarende toeleveranciers, die 2000 haringen per uur kunnen verwerken tot tonnetjes die, klaar voor transport, van boord kunnen rollen als de vloot weer is afgemeerd. Bedenk dus hoe je het werk zou organiseren als je 100 of 1000 keer zo groot zou zijn, en wat je belet om alvast zo te gaan werken.
• Benut schaarse middelen buiten het seizoen. De investeerders en werknemers in de haringvisserij worstelden met het probleem dat ze moesten leven van de opbrengst van de voorgeschreven zes maanden haringvangst (juni-december). Zij zochten doorlopend creatieve manieren om de haringvangst te combineren met ander werk. Het duurde decennia, maar het uiteindelijke antwoord was eenvoudig: maak schepen waarmee je de rest van het jaar kabeljauw kunt vangen. Net als het hele jaar door benutten van de wegen van Amul door producten te zoeken uit andere seizoenen en het openstellen van de attracties van de Efteling in de winter, hebben ze hiermee kapitaalgoederen die zichzelf makkelijker kunnen terugverdienen. Kortom, benut productiemiddelen vaker en langer.
• Creëer intelligente vormen van gezamenlijk ondernemerschap. De investeerders en booteigenaren in de haringvisserij beseften dat ze individueel niet genoeg middelen hadden om de professionalisering, schaalvergroting en werkverdeling te realiseren die nodig was om het verschil te maken. Ze creëerden partnerrederijen om samen te investeren, wat mogelijkheden gaf zoals het gezamenlijk inhuren van beveiliging. Kijk dus of je samen kunt werken met concurrenten en een gezamenlijk ecosysteem kunt bouwen om de markt te vergroten.
• Deel standaarden en merken om kwaliteit te verbeteren en misbruik te voorkomen. De haringvissers hadden te maken met het klassieke vraagstuk van de ‘freeriders’ op de ‘gezamenlijke weidegronden’, waarbij de gehele opbrengst kan lijden onder individueel opportunisme. Om dit te doorbreken, maakten zij ‘Hollandsche Nieuwe’ tot een gezamenlijk merk en creëerden standaarden en afspraken waaraan iedereen moest voldoen om de kwaliteit te borgen. Net als de wijnboeren in de Bourgogne creëren ze samen merken in hun ecosysteem die de waarde van hun producten verhogen. Het is leerzaam dat grote merken niet alleen kunnen worden gecreëerd door grote producenten, maar ook door veel kleine ondernemers die samenwerken. Dit begint men nu bijvoorbeeld ook te ontdekken in de kasbouw en het is relevant voor veel boerenbedrijven om uit de valkuil van de prijsconcurrentie met bulkgoederen te komen.
Bronnen
Bronnen en verwijzingen
- Login of registreer om te kunnen reageren
